Cmentarz Żydowski w Wielkich Oczach

Andrzej Trzciński / 2008-01-23 20:37:25

©Andrzej Trzciński

Cmentarz żydowski w Wielkich Oczach

PRZEDMOWA

Dwa lata temu natknąłem się na opracowanie Andrzeja Trzcińskiego i Pawła Sygowskiego zatytułowane „Żydzi lubaczowscy i ich cmentarz”[i]. Pomyślałem sobie wtedy, że byłoby wspaniale, gdyby fachowcy tej klasy zajęli się opracowaniem i skatalogowaniem nagrobków na cmentarzu żydowskim w Wielkich Oczach, który był w tym czasie w trakcie porządkowania i grodzenia po sześćdziesięciu latach zaniedbania.

Zadanie to wydawało się nierealne z dwóch powodów. Po pierwsze, na cmentarzu nie było prawie żadnych nagrobków, gdyż nie zostały jeszcze wtedy zwrócone na miejsce, z którego zostały zabrane przez „zapobiegliwych” gospodarzy w tragicznych latach czterdziestych XX w. Po drugie, nie bardzo wiedziałem jak namówić autorów lubaczowskiego opracowania do zajęcia się cmentarzem wielkoockim.

Okazuje się jednak, że wszystko jest możliwe, jeżeli tylko usilnie się o to stara i ma się odrobinę szczęścia oraz pomoc ludzi dobrej woli. Dzięki apelom księdza proboszcza Józefa Kluza i nieocenionym wysiłkom Bogdana Lisze, w latach 2001-2002 trafiło z powrotem na cmentarz kilkadziesiąt nagrobków. I wtedy właśnie, 23 lutego 2002, niespodziewanie otrzymałem pocztą elektroniczną następujący list:

Szanowny Panie,

Natrafiłem ostatnio na redagowaną przez Pana stronę www o Wielkich Oczach. Gratuluję profesjonalnego (pod względem merytorycznym) podejścia do tematu. Zaskoczyło mnie to, że w tak małej miejscowości robi się tak wiele dla zabytków żydowskich (zważywszy, że w wielu dużych robi się tak mało). Byłem w Wielkich Oczach kilka lat temu i oglądałem m.in. synagogę i kirkut (wówczas bardzo zarośnięty i prawie niedostępny). Zaskoczyły mnie wspaniałe nagrobki, zwłaszcza z XVIII w. (lub z pocz. XIX). Może dotrę tam w czasie wakacji. Ciekaw jestem, czy ktoś zrobi inwentaryzację tych nagrobków póki sa jeszcze całe i nie omszałe?

Z pozdrowieniami, Andrzej Trzciński

Od tej pory minął prawie rok i Andrzej Trzciński, historyk sztuki i adiunkt na Wydziale Artystycznym Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, specjalista w zakresie kultury artystycznej Żydów dawnej Rzeczypospolitej, przesłał mi opracowane przez siebie materiały i zdjęcia, stanowiące profesjonalny opis cmentarza i naukowo-artystyczną analizę nagrobków wraz z ich fotografiami i katalogiem. Uznałem za stosowne zebrać te materiały i opublikować je metodą małej poligrafii, chociażby w kilkunastu egzemplarzach, po to, aby trafiły do osób najbardziej zainteresowanych tą tematyką.

Niniejszym pragnę wyrazić Andrzejowi Trzcińskiemu moje najserdeczniejsze podziękowania za bezcenną i bezinteresowną pomoc w dziele upamiętnienia również i moich przodków spoczywających na wielkoockim cmentarzu.

Krzysztof Dawid Majus, Tel Awiw, grudzień 2002

יתגדל ויתקדש שמה רבה

בעלמא די ברא כרעותה

וימליך מלכותה

ויצמח פרקנה ויקרב משיחה

בחייכון וביומיכון ובחיי דכל בית ישראל

בעגלא ובזמן קריב

ואמרו אמן

Niech będzie wywyższone i uświęcone wielkie Imię Jego,

w świecie, który stworzył według swojej woli,

i niechaj ustanowi swoje królowanie,

i niechaj sprowadzi wyzwolenie i niechaj ześle już wkrótce Mesjasza,

jeszcze za życia waszego i za dni waszych i za życia całego domu Izraela,

szybko i w bliskim czasie.

I mówcie: Amen.

Fragment Kadyszu (modlitwy za zmarłych)

SPIS TREŚCI

wstęP .....................................................................................................	5
wykaz skrótów ...............................................................................	6
1. HISTORIA CMENTARZA ..................................................................	7
2. OPIS CMENTARZA ............................................................................	11
3. CECHY FORMALNO-WARSZTATOWE NAGROBKÓW ..............	13
3.1 Materiał ..........................................................................................	13
3.2 Rodzaje nagrobków ........................................................................	14
3.2.1 Forma i zdobnictwo stel ........................................................	14
3.2.1.1 Typologia stel ............................................................	14
3.2.1.2 Elementy zdobnictwa ................................................	16
3.2.2 Cechy pisma ..........................................................................	19
3.3 Analiza porównawcza cech formalno-warsztatowych ...................	22
4. CHARAKTERYSTYKA INSKRYPCJI ..............................................	24
4.1 Język ...............................................................................................	24
4.2 Struktura i treść epitafiów ..............................................................	24
4.2.1 Formuła wstępna ...................................................................	25
4.2.2 Informacje .............................................................................	25
4.2.2.1 Stan cywilny i wiek ...................................................	26
4.2.2.2 Tytulatura ..................................................................	27
4.2.2.3 Imiona .......................................................................	28
4.2.2.4 Tytuł rodowy, nazwisko ............................................	28
4.2.2.5 Eulogie śródtekstowe ................................................	28
4.2.2.6 Data śmierci ..............................................................	29
4.2.2.7 Inne informacje .........................................................	30
4.2.3 Laudacja ................................................................................	30
4.2.3.1 Cechy pozytywne ......................................................	31
4.2.3.2 Relacje z Bogiem i przestrzeganie Prawa .................	31
4.2.3.3 Wizerunek zmarłego w oczach bliźnich ...................	31
4.2.3.4 Życie rodzinne ...........................................................	32
4.2.3.5 Relacje z innymi ludźmi ............................................	32

4.2.4 Lamentacja ............................................................................	32
4.2.5 Eschatologia ..........................................................................	33
4.2.5.1 Zgon ..........................................................................	34
4.2.5.2 Pośmiertne losy ciała .................................................	34
4.2.5.3 Losy duszy ................................................................	35
4.2.5.4 Wstawiennictwo ........................................................	36
4.2.5.5 Pamięć o zmarłym .....................................................	36
4.2.6 Formuła końcowa .................................................................	37
4.3 Poetyka epitafiów ...........................................................................	37
4.3.1 Stylistyka ..............................................................................	38
4.3.2 Wersyfikacja .........................................................................	38
5. CO MÓWIĄ MACEWY? ....................................................................	39
6. KATALOG NAGROBKÓW ...............................................................	41
TABELE ...................................................................................................	139
ILUSTRACJE ...........................................................................................	149

Wstęp

Prezentowane tu opracowanie cmentarza żydowskiego w Wielkich Oczach, we wszystkich jego częściach (historycznej, inwentaryzacyjnej i opisowo-analitycznej) ukazuje obecny etap stanu badań i ma charakter otwarty. W miarę zdobywania nowych informacji oraz odzyskiwania kolejnych nagrobków będzie aktualizowane.

Noty dotyczące identyfikacji osób, na podstaw