Lubaczów wzmiankowany był po raz pierwszy w latach 1214 i 1225 jako ośrodek włości związanej z Rusią halicko-włodzimierską. Po upadku Rusi jej teren był obszarem spornym między Litwą, Węgrami i Polską. W 1376 r. Lubaczów otrzymał prawa miejskie, w 1388 wszedł w skład ziemi bełskiej. Została ona włączona do Korony w 1462 r., w której Lubaczów był miastem królewskim².
     Pierwsze odnalezione informacje o Żydach w Lubaczowie pochodzą z końca XV i początku XVI w. Od 1487 r. wspominani są żydowscy dzierżawcy cła: Chaczko (1487-1518)³, Czaczko (1503)⁴ i Josko z Hrubieszowa (1493 lub 1498)⁵. Być może dwa pierwsze imiona dotyczą tej samej osoby⁶.
Nie jest znany dokument określający prawa i obowiązki mieszkających tu Żydów. Wydaje się, że miasto nie miało przywileju "de non tolerandis Judaeis". Nic nie wspomina o tym dokument ponawiający prawa miejskie, wydany przez króla Zygmunta I Starego w 1523 r.⁷ Zakazuje się w nim Żydom jedynie handlu i produkcji piwa w okolicznych wsiach.
Ilość Żydów w mieście w XVI w. nie była duża: w 1538 r. podatek płaciło 18 Żydów⁸, w 1565 r. zanotowano tu dwóch gospodarzy żydowskich i jednego komornika⁹, w 1578 r. - 12 Żydów¹⁰. Ten ostatni wykaz informuje, że wśród miast ziemi bełskiej najwięcej Żydów płaciło podatek w Bełzie, Busku, Tyszowcach i Horodle - 150 do 75 osób, najmniej w Sokalu, Dobrotworze i Warężu - od kilku do kilkunastu osób.
Podobnie było w l połowie XVII w., kiedy to rejestry poborowe notują w Lubaczowie od l do 11 domów żydowskich. Taka rozpiętość ich ilości była wynikiem częstych pożarów, epidemii i postojów wojsk¹¹. Nie lepiej było w pobliskich Oleszycach, mieście prywatnym, w którym zachętą do osiedlania się Żydów był korzystny dla nich dokument lokacyjny Hieronima Sieniawskiego z 1576 r., w którym zrównywał w prawach wszystkich mieszczan, w tym Żydów¹². W 1629 r. Żydzi zaledwie dzierżawili tam od chrześcijan 5 domów, a w 1643 r. ich własnością było tylko pół domu¹³.
     Mimo stosunkowo nielicznej grupy Żydów w Lubaczowie istniał tu dom modlitwy, do którego uczęszczali również Żydzi z Oleszyc¹⁴. Mieszkający w Lubaczowie Żydzi trudnili się wówczas zapewne przede wszystkim handlem i rzemiosłem. Jeśli chodzi o inne zajęcia to wiadomo, że byli oni dzierżawcami dochodów ze starostwa lubaczowskiego¹⁵, zaś w latach 1618 -1621 Żyd Szapsaj był dzierżawcą młynów zamkowych i browaru oraz właścicielem winnicy czyli gorzelni. Przeciwko zezwoleniu udzielonemu Szapsajowi przez starościnę lubaczowską na budowę tej winnicy mieszczanie lubaczowscy protestowali w 1618 r. w grodzie bełskim¹⁶. Również tu skarżyli Szapsaja chłopi z Lublińca za złą jakość produkowanego i szynkowanego piwa¹⁷. W 1621 r. Szapsaj został zabity przez chłopów z Krowicy¹⁸.
      Niektórzy badacze uważają, że wojny połowy XVII w. to okres niekorzystny również dla tego terenu. D. Wojnarowski pisze, że na jesieni 1648 r., w czasie przemarszu wojsk Chmielnickiego pod Zamość, ucierpiał przypuszczalnie też Lubaczów¹⁹. Zniszczenia przyniosły miastu zapewne czasy "potopu" kiedy miasto zajęli Kozacy (1655 r.)²⁰. B. Sikora pisze, że Lubaczów został zniszczony przez przechodzące tędy wojska szwedzkie w 1656 r.²¹. H. Gmiterek uważa, że zarówno wojska Chmielnickiego jak i Szwedzi ominęli Lubaczów²².
     Według lustracji z 1662 r. mieszkało tu 460 osób²³. Lustracja nie podaje liczby Żydów, stąd powszechne przypuszczenie, że ich tutaj nie było²⁴. We Florianowie (Narolu) zniszczonym prawie całkowicie w 1648 r., w 1664 r. było już 450 mieszkańców,w tym około 180 Żydów²⁵. Trudno więc zakładać, że nie było w tym czasie Żydów w Lubaczowie, tym bardziej że wspomina ich tu podróżujący po Polsce w latach 1670-1672 Uirich von Verdum pisząc: "Tutaj i prawie w całej Rusi, na Podolu i Ukrainie trzymają Żydzi karczmy. Żydzi zdają się tu wzrostu wyższego i silniejszego niż w Niemczech, do czego się przyczyniają długie ich suknie"²⁶.
Olbrzymie zniszczenie tych terenów przyniosły działania oddziałów tatarskich w czasie najazdu wojsk tureckich na Polskę w 1672 r. Zniszczeniu uległy niedawno odbudowane miasta: Florianów (Narol), Płazów, Cieszanów i Lubaczów²⁷. Rejestr podatkowy ziemi bełskiej z 1675 r. podaje, że w Lubaczowie pobrano opłatę od 42 osób, chłopa i czeladnika²⁸, a w 1676 r. także od 5 Żydów²⁹. W tym samym czasie (1675 r.) we Florianowie podatek opłaciło 30 mieszkańców, w Lipsku 8, w Płazowie 24, w Cieszanowie 31, natomiast w niezniszczonych Oleszycach 231³⁰. W Łęcznej koło Lublina, którą ominęły najazdy, w 1674 r. opodatkowanych było 504 mieszkańców, w tym 181 Żydów³¹.
Odbudowa Lubaczowa postępowała szybko. W 1691 r. było tu już 100 domów³². Wraz z rozwojem miasta odradzała się społeczność żydowska. W l ćwierci XVIII w. wysokość opłacanego przez Żydów podatku była już dosyć znaczna: w 1717 r. - 560 zł, w 1719 r. - 425 zł i w 1721 r. - 500 zł³³. Według innych danych w 1717 r. podatek wyniósł 1374 zł i był mniejszy niż podatek opłacany przez Żydów w Sokalu, Rawie, Oleszycach, Tomaszowie i Bełzie - wysokością przewyższał jedynie podatek płacony w Wielkich Oczach i Lipsku³⁴.
Z 1727 r. pochodzi pierwsza odnaleziona wzmianka o tutejszej synagodze³⁵, zaś najstarszy odnaleziony na cmentarzu żydowskim nagrobek nosi datę 1728. W 1729 r. było tu 197 domów chrześcijańskich i 12 żydowskich. Żydzi opłacali wówczas 1200 zł podatku "kotłowego"³⁶. Dane te wskazują, że w tym czasie był to już ukształtowany kahał, którego powstanie można odnieść do początków XVIII w. lub nawet do końca XVII w.
W 1760 r. Żydzi lubaczowscy wyeksportowali 63 beczki miodu; więcej niż Żydzi z Brodów i Wiśnicza³⁷. Spośród szeregu opłat pobieranych w tym czasie od miasta przez dzierżawców starostwa była opłata 20 złotych "łopatkowego" od rzeźników żydowskich³⁸.
     Wśród podań o ziemię, skierowanych w latach 1786-1789 do cesarza austriackiego Józefa II, było również podanie od dwóch Żydów lubaczowskich Abrahama Stryjera i Józefa Kalmana w imieniu 30 rodzin żydowskich, które chciały porzucić swoje dotychczasowe zajęcie³⁹. Pierwsze dokładniejsze dane statystyczne o liczbie ludności Lubaczowa pochodzą z końca XVIII w. W 1799 r. w 509 domach mieszkało 2444 mieszkańców, wśród których było 372 Żydów (15%) . Więcej Żydów było w Oleszycach (548), Cieszanowie (473) i Wielkich Oczach (402) - mniej w Narolu (dawnym Florianowie - 287), Lipsku (231) i Płazowie (30)⁴⁰.
     W dotychczasowych opracowaniach historycznych tego regionu brak jest dokładniejszych danych na temat Żydów lubaczowskich właściwie do lat 70-tych XIX w. Wiadomo, że w latach 1839-1855 tutejszym rabinem był Szmuel Nahum Gassenbaner ben Kahat (przeniósł się później do Leżajska), autor szeregu komentarzy, m.in. "Hechle szen" , "Migdal ha-szen". Wcześniej rabinem był Hersz Elimelech autor "Bne Jissachar". Po Gassenbauerze rabinem do roku 1860 był Jekutiel ben Lewi Jicchak Szor, który odszedł do Rawy. Jego następcą był Szmuel Nachman ha-lewi Rozenfeid, który przypuszczalnie także zajmował się pisaniem komentarzy⁴¹.
     W latach 1859-1867 kolatorem cerkwi lubaczowskiej był Jacobus Bernstein Izraelita - zapewne ówczesny właściciel dóbr Lubaczów⁴².
     Istotnym źródłem do dziejów Lubaczowa w trzech ostatnich dziesięcioleciach XIX w. i na początku XX w., do wybuchu I wojny światowej, są Schematyzmy Galicji. Wiadomo z nich, że w 1871 r. mieszkało tu 4138 osób, w tym 938 rzymskokatolików, 1855 grekokatolików, 11 akatolików i 1304 izraelitów⁴³ (ok. 31%). Do roku 1913 liczba mieszkańców wzrosła do 6729, w tym rzymskokatolików do 1762, grekokatolików do 2689, izraelitów do 2278⁴⁴ (ok.39%).
Do roku 1871 na czele społeczności żydowskiej stał szkolnik Berl Horszowski⁴⁵ a w 1876 r. szkolnik Mojżesz Gabel⁴⁶. Od 1879 r. do 1894 r. rabinem był Ozajasz Frankel (według innych źródeł: Jehoszua Heszel Teonim Frenkel)⁴⁷. Jego następcą w latach 1897-1913 był Kasiel Schor⁴⁸. Jednym z lekarzy lubaczowskich w latach 1894-1917 był Efraim Rosenbluth (od 1902 r. jako Edward Rosenblit)⁴⁹; weterynarzem w latach 1898-1899 był Dawid Rosenbusch⁵⁰; akuszerki w latach 1879-1897 pochodziły głównie z rodziny Salander (Hana, Lea, Ruchla, Freide), prócz Jenty Brand⁵¹.
     W końcu XIX w. odbyły się po raz pierwszy wybory do zarządu gminy żydowskiej. Wygrał je Noe Rosi⁵². Jednym z pierwszych jego zadań była zbiórka pieniędzy na budowę nowej synagogi, gdyż stara, drewniana, spłonęła w czasie pożaru miasta w 1898 lub 1899 r.⁵³. Spaliły się też wtedy dokumenty gminy, Budowę nowej, murowanej synagogi wsparł finansowo baron Edmund Rotschild⁵⁴.
     Z początku XX w. pochodzą dwa spisy przemysłowo-handlowe Galicji. Pierwszy z nich, z roku 1906, wymienia w Lubaczowie wśród uprawiających różne zawody kilku Żydów: blacharza Ozajasza Stemlichta, kotlarza Barucha Zimmermana, krawca Salomona Weinreda, piekarzy Kopela Grossmana i Arona Siegelheima, rzeźników Szamę Jakuba Reifelda, Szymona Majera Reifelda, Samuela Satza oraz młynarza Borucha Wassermana i dzierżawcę młyna parowego Sachera Grochmana⁵⁵.
     Drugi spis z 1912 r. wymienia nieco więcej osób: blacharzy Chaima Got-tlieba, Jakowa Rygiera, Abrahama Stemlichta, wspomnianego wyżej kotlarza, mosiężnika Chaima Kupferschmidta, krawców Marka Kutschera i Eliasza Mullera, piekarzy Feiwela Druckera, Dawida i Hersza Katzów, Aroną Ziegelheima (poprzednio Siegelheima), wytwórców wody sodowej Abrahama Scheidlingera i Małkę Schickler, wytwórcę mydła Zelika Mondscheina, malarzy Hersza Egerta i Mojżesza Rettiga, młynarza Sachera Grohmana. Jedną z trzech restauracji prowadził Noe Roth, Właścicielami sklepów byli: żelaznych - Abel Richter i Ozyasz Ziemmerman, jubilerskiego - Marek Riss, z towarami mieszanymi - Sara Gotlieb, z towarami korzennymi - Mendel Adier, który miał również sklep z materiałami budowlanymi. Wymieniony jest też Seiden Thumin drukarz i litograf, który być może jednak był Niemcem⁵⁶.
     W swoim przewodniku po Galicji (1914) M. Orłowicz uzupełnia ten wykaz o informacje o zajazdach Łazarza Scheindlinga oraz Gabla i Szulima Rissów⁵⁷.
     Szkolnikami w 1914 r. byli: Samuel Schneider, Samuel Herzberg i Berl Messer⁵⁸. Niezwykle cennym materiałem są wspomnienia mieszkańców Lubaczowa, którzy w swych relacjach sięgali pamięcią do końca XIX w.⁵⁹ Z przekazów tych można częściowo odtworzyć obraz miasta i udziału w nim społeczności żydowskiej, z czasów przed I wojną światową . Żydzi mieszkali głównie w centrum, wokół rynku i położonej na północ od niego synagogi (ił. l i 2). Tam też znajdowało się najwięcej sklepów, sklepików i warsztatów. Na miejscu po spalonej bożnicy stała nowa, murowana, duża synagoga, obok której wzniesiono drugą, drewnianą. Żydzi oprócz handlu i rzemiosła zajmowali się często fiakierstwem, prowadzili cztery karczmy, a także dzierżawili pobór opłat za wjazd do miasta.
     W czasie I wojny światowej Lubaczów nie uległ większym zniszczeniom, zmniejszyła się jednak znacznie liczba mieszkańców, o blisko 1500 osób, z których część wyjechała, część zginęła, a część zmarła w czasie epidemii cholery w 1915 r.⁶⁰. Spis ludności z 1921 r. wykazał w Lubaczowie 5303 mieszkańców, w tym 1715 Żydów (32%)⁶¹.
     Po wojnie rabinem został syn poprzedniego rabina - Lewi Izaak Szor⁶². Oprócz niego wymieniani są też dwaj inni: Cwi Hirsz Rubin i Szalom Rokeach⁶³. Do rady gminy w 1927 r. wchodziło po 16 Polaków, Ukraińców i Żydów. Radę miasta w 1939 r. tworzyło 9 radnych Polaków, 3 Ukraińców i 4 Żydów (Pinkas Klein, dr Józef Osterman, Bertold Schneider, Samson Schneider)⁶⁴.
     Okres międzywojenny był też czasem wewnętrznego organizowania się gminy żydowskiej, do której w 1931 r. należało 1794 osoby z terenu gminy miejskiej lubaczowskiej⁶⁵. W tym czasie zostaje założona kasa pożyczkowa "Gemilad Chesed", bank żydowski, stowarzyszenie kupców żydowskich, szkoła "Bet Jaków", działają partie polityczne: "Bejtar", "Poale Cijon" i "Mizrachi". W 1933 r. wybrano nowy zarząd Żydowskiej Gminy Wyznaniowej: prezes Abele Richter, skarbnik Hersz Domer, członkowie zarządu Berisz Apfelderfer, Moses Frankel, Samuel Kasser, dr Josef Osterman, Salomon Spielman, Markus Strassber, sekretarz honorowy Natan Domer⁶⁶.
     W latach 30-tych, na fali ogólnokrajowych nastrojów antyżydowskich, wystąpienia przeciwko Żydom miały też miejsce w Lubaczowie⁶⁷.
W tym okresie, tak jak w wiekach poprzednich Żydzi byli dzierżawcami, trudnili się handlem, rzemiosłem i usługami. Opłaty targowe dzierżawił (1929 r.) Wolf Rotter, który następnie dzierżawił opłaty rzeźnicze (1931/32), dzierżawca młyna Maurycy Friedman dostarczał prąd dla miasta (1935 r.) a opłaty do kasy miejskiej z tytułu eksploatacji piachu z rzeki płacili Dawid Hersz Stein i Izaak Eyert (1932/33 r.)⁶⁸.
     Księga adresowa Polski z 1929 r. podaje, że było w Lubaczowie ponad 220 Żydów pracujących w ponad 60 profesjach. Warto może wymienić kilka postaci; adwokatów: A. Fischbeina, E. Gleicha, Ignacego Mohra i Józefa Ostermana, prowadzących hotele: R. Gerstenfelda, M. Herzberga i L. Scheindlinga (hotel z restauracją), księgarnię J. Gottiieba, malarza J. Egerta, zakład mleczarski M, Herzberga, wspomnianego już mosiężnika Ch. Kupferschmidta (miał również sklep z wodą sodową), drukarza S. Tumina (?) i prowadzącego komunikację samochodową Schnejdra. Produkcją spirytualiów zajmowała się spółka Rubin i Engelhard a produkcją i wyszynkiem piwa M i Sz. Schicklerowie oraz M. Rebhun. Był tu też tartak spółki Aszkenazy i Katz oraz skład węgla H. Dorne-ra, który miał także cegielnię w Baszni. Lubaczowscy Żydzi posiadali m.in. 16 sklepów bławatnych, 9 galanteryjnych, 5 skórzanych, 7 żelaznych i 47 z towarem różnym. Było tu 22 krawców, 5 piekarzy, 6 rzeźników (czterech z rodziny Reinfeldów). Wyszynk trunków prowadziło 9 osób⁶⁹.
     Szkolnikami w latach 1927-1933 byli: Izaak Bakanowski, Izaak Haner, Berisz Gotesman, Jona Herzberg, Abraham Herzberg i Markus Weinrath⁷⁰. W latach 30-tych (do 1941 r.) lekarzami w lubaczowskim szpitalu byli m.in. Dawid Goidreich i Dawid Turnheim, który od 1939 do 1941 r. był też dyrektorem szpitala⁷¹.
     Wiele interesujących szczegółów przekazał Eugeniusz Szajowski⁷². Zarządzającym dobrami Gołuchowskiego był Henryk Frieser a dzierżawcą młyna i tartaku (należących również do Gołuchowskiego) Samson Schneider. Znaną rodziną lubaczowskich Żydów byli Salanderowie, którzy tworzyli kapelę (skrzypce, sekund, klarnet i basy). M. Salander był także fryzjerem a kobiety z tej rodziny tradycyjnie pełniły funkcje akuszerek. Powszechnie znanymi byli również: zegarmistrz N. Falik, fotografowie Fuchs i Weiner, dentyści E. Rotter i J. Szafiro.
     Ważnym wydarzeniem w życiu lubaczowskich Żydów był przyjazd słynnego cadyka z Bełza, z chasydzkiej dynastii Rokeachów, Aharona Rokeacha⁷³.
Przed wybuchem II wojny światowej było tu około 2 tysiące Żydów⁷⁴. Po wybuchu wojny Niemcy dotarli tu 12 września. Następnej nocy spłonęła synagoga. Żydowskie sklepy były rozbijane i okradane⁷⁵. Po dwóch tygodniach Niemcy wycofali się a na ich miejsce weszli sowieci, witani uroczyście przez część Ukraińców i Żydów. Okupanci utworzyli milicję złożoną głównie z Żydów. Na północ od miasta przebiegała granica między strefami okupacyjnymi. Zanim nastąpiło uszczelnienie granicy do Lubaczowa przybyło wielu Żydów z zachodniej Polski. W 1940 r. ponad 100 rodzin żydowskich wyjechało w głąb Związku Radzieckiego⁷⁶.
Atak Niemców na sowietów 21 czerwca 1941 r. poprzedził ostrzał artyleryjski strefy przygranicznej. W Lubaczowie spłonęła zabudowa dookoła rynku⁷⁷. W 1942 r. hitlerowcy utworzyli na wschód od rynku getto. Zgrupowano tu około 6 tyś. Żydów z miasta i okolic. Na jesieni 1942 r. około 2,5 tyś. Żydów wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. Resztę rozstrzelano w egzekucjach na cmentarzu żydowskim i koło Dachnowa na początku stycznia 1943 r.⁷⁸. Wojnę przeżyli tylko nieliczni⁷⁹. W 1947 r. rozebrano ruiny synagogi⁸⁰. Jedyną pamiątką po Żydach lubaczowskich pozostał ich cmentarz.

Paweł Sygowski, Andrzej Trzciński, Żydzi lubaczowscy i ich cmentarz, "Rocznik Lubaczowski", t. VIII, Lubaczów 1998, s. 103-111.